PISCI OSPORAVANI ZA ŽIVOTA, SLAVLJENI POSLE SMRTI

Od antičkih vremena do danas, književnost je imala svoje buntovnike, vizionare i tragične figure – autore koji su za života bili osporavani, proganjani ili ignorisani, dok su posmrtno stekli status velikana. Njihova dela su često bila ispred svog vremena, remetila ustaljene norme i izazivala moralne, političke ili estetske osude. Ironija sudbine je da su upravo ti pisci, čije su knjige bile spaljivane, zabranjivane ili prezirane, kasnije postali temelji svetske književnosti.

Sokrat (470 - 399. pre nove ere) – prvi osuđeni mislilac

Iako nije bio pisac u klasičnom smislu, Sokrat, čija su učenja zabeležili njegovi učenici, pre svega Platon, bio je među prvim velikim misliocima koji su platili životom zbog svojih ideja. Optužen za kvarenje omladine i nepoštovanje bogova, osuđen je na smrt ispijanjem kukute. Njegov uticaj je postao veliki tek vekovima kasnije, kada su Platon i Aristotel oblikovali zapadnu filozofiju na njegovim temeljima.

Evripid (485 - 406. pre nove ere) – slobodoumni tragičar

Za razliku od svojih savremenika Eshila i Sofokla, Evripid je često nailazio na otpor konzervativnih krugova zbog svojih inovativnih pristupa tragediji. Njegove drame, poput Medeje i Hipolita, prikazivale su bogove kao nesavršene i moralno diskutabilne, a ljudske strasti i unutrašnje konflikte stavljao je u središte zapleta. Iako je već za života bio priznat i poštovan kao veliki tragičar, njegove ideje i pesimizam nisu uvek nailazili na odobravanje publike i kritičara. Nakon smrti, njegov ugled je nastavio da raste, a uticaj na evropsku dramu postao je neprocenjiv.

Aristofan (445 - 385. pre nove ere) – komediograf koji se rugao moćnima

Aristofan, najveći starogrčki komediograf, često je koristio satiru kako bi kritikovao političare, filozofe i društvene norme. Njegove komedije, poput Oblaka i Ptica, napadale su Sokrata, demagoge i ratnu politiku Atine. Bio je blizak konzervativnom političkom polu. Iako je bio popularan, imao je i moćne neprijatelje, a njegov rad su vlasti povremeno pokušavale da cenzurišu. Kasnije je priznat kao ključni autor starogrčke komedije i otac političke satire.

Ovidijev "nepoznati prekršaj"

Rimski pesnik Ovidije (43. pre nove ere - 17.nove ere) bio je izuzetno popularan u svoje vreme, ali ga je car Avgust prognao iz Rima zbog nepoznatog „pesničkog prekršaja“, možda povezanog sa Umetnošću ljubavi, delom koje je smatrano suviše slobodoumnim. Ovidije je umro u egzilu, a tek kasnije je njegov uticaj na evropsku poeziju i mitološku imaginaciju postao očigledan.

Fransoa Vijon ( 1431 - 1463) – pesnik iz senke

Srednjovekovni francuski pesnik Fransoa Vijon vodio je život razbojnika i bio stalno u sukobu sa zakonom. Balade i testamenti, puni ironije, crnog humora i egzistencijalne tuge, nisu bili shvaćeni u njegovo vreme. Nestao je bez traga posle jedne od svojih mnogobrojnih zatvorskih kazni, ali su ga kasniji pesnici, od Bodlera do moderne avangarde, slavili kao genija koji je pretekao svoj vek.

Đovani Bokačo i Džefri Čoser – književni inovatori pod senkom osude

Bokačo (1313 - 1375) je svojim Dekameronom pomerio granice onoga što se moglo pisati u 14. veku, prikazujući ljubavne, erotske i ponekad subverzivne priče. Iako nije bio eksplicitno proganjan, njegovo delo je kasnije često bilo cenzurisano i napadano zbog slobodnog prikazivanja ljudskih strasti.

Džefri Čoser (1343 -1400), otac engleske književnosti, svojim Kanterberijskim pričama oblikovao je engleski jezik i književnost, ali je njegov rad bio shvaćen kao previše „narodan“ i suviše neposredan za tadašnju elitu.

Činilo se da će Čoser time što je pisao na srednjeengleskom jeziku, a ne na francuskom koji je bio jezik elite i diplomatije u ovom periodu, kao i time što je narativ usmerio ka likovima, a ne ka klasama, osuditi svoje životno delo na propast. Međutim, stil pisanja, kao i jednostavnost likova, u tolikoj su meri obuzeli maštu čitalaca da Čoserova dela nastavljaju da se štampaju i 600 godina nakon njegove smrti.

Možda je ipak najveći doprinos Džefrija Čosera književnosti tog perioda, bio taj što su i ženski likovi dobili glas kao naratori. To je bila još jedna nečuvena stvar u periodu u kom je Čoser živeo. Podrazumevalo se da žena može imati moć jedino ukoliko bi joj je muž ustupio, ili ukoliko bi ga ona nasledila nakon njegove prevremene smrti.

Vilijam Blejk (1757 -1827) – prorok i "ludak"

Engleski pesnik, slikar i mistik Vilijam Blejk bio je u 18. veku smatran ekscentrikom, pa čak i ludakom. Njegove vizionarske pesme i gravure bile su previše hermetične za savremenike, dok su  radikalni politički i religijski stavovi izazivali podozrenje. Tek u 20. veku prepoznat je kao jedan od najvećih engleskih pesnika, preteča simbolizma i modernizma.

Markiz de Sad (1740 - 1814) – između zatvora i književne besmrtnosti

Markiz de Sad, čije ime danas simbolizuje ekstremne erotske fantazije i surovost, proveo je dobar deo života u zatvoru i ludnici. Njegova dela su bila zabranjivana, spaljivana i smatrana opscenim do te mere da su vekovima ostajala skrivena od javnosti. Ipak, u 20. veku njegovi romani su prepoznati kao ključni za razumevanje ljudske psihe, moći i perverzije, a nadrealisti su ga proglasili jednim od najvećih slobodoumnih pisaca svih vremena.

Edgar Alan Po (1809 - 1849) – genije u bedi

Edgar Alan Po je za života, iako siromašan, bio cenjen kao kritičar, ali kao pesnik i pripovedač bio je  osporavan i neretko ismevan. Njegova mračna, psihološki kompleksna proza bila je previše sablasna za američki ukus tog doba. Umro je u bedi i misteriji, a tek su evropski simbolisti, posebno Šarl Bodler i Stefan Malarme, prepoznali njegovu veličinu i učinili ga besmrtnim.

Herman Melvil (1819 - 1891) – autor zaboravljenog remek-dela

Iako se danas smatra jednim od najvećih američkih romanopisaca, Herman Melvil je za života doživeo neuspeh sa romanom Mobi Dik. Kritika i čitaoci nisu shvatili  složenost i filozofske dimenzije, te je Melvil proveo poslednje decenije života kao carinski službenik, potpuno zaboravljen. Tek u 20. veku književni istoričari i modernistički pisci prepoznali su njegovu genijalnost.

Emili Dikinson (1830 - 1886) – pesnikinja tišine

Emili Dikinson je za života objavila samo nekoliko pesama, a one su bile značajno izmenjene od urednika. Njena hermetična, originalna lirika bila je previše nekonvencionalna za 19. vek. Tek decenijama posle smrti, kada su rukopisi sistematski objavljeni, postala je prepoznata kao jedan od najvećih američkih pesnika.

Gistav Flober (1821 - 1880) – suđenje zbog „Madam Bovari“

Kada je Gistav Flober objavio Madam Bovari, odmah je bio optužen za nemoral i suđeno mu je zbog „vređanja javnog morala i religije“. Iako je oslobođen, kritika mu je zamerala previše realističan, pa čak i ciničan prikaz ljudske slabosti. Njegov uticaj na modernu literaturu je ogroman – inspirisao je Prusta, Džojsa i Broha, ali je tek posle smrti dobio priznanje kao pionir modernog romana.

Oskar Vajld (1854 - 1900) – slava i progon

Oskar Vajld je uživao ogromnu popularnost u viktorijanskoj Engleskoj kao duhovit dramaturg i pesnik, ali je njegova homoseksualnost dovela do suđenja i dvogodišnje robije. Nakon zatvora, ostao je odbačen i siromašan, umro je u Parizu u bedi. Tek kasnije je postao ikona esteticizma, dekadencije i borbe za slobodu izraza.

Franc Kafka (1883 - 1924) – od neprepoznatog do kultnog pisca

Kafka je umro u relativnoj anonimnosti, smatrajući svoja dela nevažnim i tražeći da budu spaljena. Da nije bilo prijatelja Maksa Broda, koji je ignorisao njegovu želju, danas ne bismo imali Proces, Zamak i Preobražaj. Kafka je postao simbol 20. veka – pisac egzistencijalne teskobe, birokratske noćne more i otuđenja.

Džejms Džojs (1882–1941) – Najcenzurisaniji modernista

Džejms Džojs je revolucionisao književnost romanom Uliks, delom toliko kontroverznim da je godinama bilo zabranjeno u Sjedinjenim Američkim Državama i Ujedinjenom Kraljevstvu zbog eksplicitnog sadržaja i eksperimentalnog stila. Mnogi kritičari su njegovo delo odbacivali kao nerazumljivo, a on se veći deo života borio s finansijskim problemima. Tek nakon njegove smrti Džojs je prepoznat kao jedan od najvećih književnih inovatora, koji je utruo put tehnikama toka svesti i modernističkoj prozi.

Tomas Vulf (1900 - 1938) - inspiracija velikanima

Tomas Vulf, autor dela "Pogledaj dom svoj, anđele" i "O vremenu i reci", bio je poznat po svom bogatom, ekspresivnom stilu i obimnim romanima. Iako su mu dela imala određeni uspeh za života, bio je često kritikovan zbog preopširnosti i nediscipline u pisanju. Tek nakon smrti postao je cenjen kao jedan od najvažnijih američkih romanopisaca, čiji su radovi inspirisali pisce poput Džeka Keruaka i Rejmonda Karvera.

F. Skot Ficdžerald  (1896 - 1900)– američki san u ruševinama

Iako je Veliki Getsbi danas klasik američke književnosti, Ficdžerald je za života bio razočaran slabim prijemom romana. Njegova karijera je krenula nizbrdo, borio se s alkoholizmom i finansijskim problemima, a umro je gotovo zaboravljen. O tome svedoči i njegova veoma skromna sahrana. Tek posle Drugog svetskog rata, njegova dela su ponovo otkrivena i danas važi za jednog od najvećih američkih pisaca.

Džon Kenedi Tul (1937–1969) – Izgubljeni genije otkriven slučajno

Roman Zavera budala Džona Kenedija Tula odbijali su izdavači tokom njegovog života, što ga je dovelo do dubokog očaja i, na kraju, do samoubistva. Njegova majka, uverena u njegov talenat, neumorno je promovisala rukopis dok pisac Voker Persi nije pomogao da bude objavljen. Roman je posthumno osvojio Pulicerovu nagradu i danas se smatra jednim od najvećih humorističkih romana američke književnosti. Ovaj roman je takođe pikarski, jer prati neuračunljive i satirične avanture glavnog junaka, Ignacija Dž. Rajsa, kroz New Orleans, istovremeno istražujući duboke društvene i kulturne teme.

Naslov romana izveden je iz izreke Džonatana Svifta: "Kada se pravi genije pojavi na ovoj zemlji, prepoznaćete ga po tome što se idioti urote protiv njega."

Henri Miler (1891 - 1980) – zabranjeni hroničar života

Henri Miler, autor  Rakove obratnice i Jarčeve obratnice, bio je osporavan zbog eksplicitne seksualnosti i nekonvencionalnog pristupa pisanju. Njegove knjige bile su zabranjene u SAD zbog opscenosti i mogle su se legalno objaviti tek 1960-ih. Milerov uticaj na modernu prozu i književnu slobodu postao je očigledan tek kasnije, kada je prepoznat kao jedan od ključnih inovatora u američkoj književnosti.

Ana Ahmatova (1889 - 1966) – glas potisnute Rusije

Ana Ahmatova, jedna od najvećih ruskih pesnikinja 20. veka, bila je pod stalnim pritiskom sovjetskog režima. Njena poezija, duboko lična, melanholična i istorijski angažovana, bila je smatrana neprihvatljivom. Tokom staljinističkog perioda njena dela su bila zabranjena, a sin joj je bio hapšen. Pravo priznanje doživela je tek nakon smrti, kada je njena poezija postala simbol ruskog otpora i stradanja.

Boris Pasternak (1890 - 1960) – Nobelovac pod pritiskom

Autor Doktora Živaga, Boris Pasternak je bio prisiljen da odbije Nobelovu nagradu za književnost 1958. godine zbog pretnje sovjetskog režima. Njegov roman, koji je objavljen u inostranstvu, bio je zabranjen u SSSR-u jer je prikazivao sovjetsku stvarnost na način koji nije bio poželjan vlastima. Tek nakon njegove smrti, Doktor Živago je konačno objavljen u domovini, a Pasternakovo mesto u svetskoj književnosti postalo je neosporno.

Mihail Bulgakov (1891 - 1940) – pisac kome su vrata bila zatvorena

Bulgakovljev roman Majstor i Margarita jedan je od najslavnijih romana 20. veka, ali za života autora ostao je neobjavljen. Sovjetske vlasti su smatrale da je previše subverzivan, a Bulgakov je bio izopšten iz književnog života. Njegova drama Dani Turbinih bila je jedini njegov komad koji je Staljin lično odobrio, dok su mu ostali radovi bili cenzurisani ili ignorisani. Tek nakon njegove smrti Majstor i Margarita je doživeo zasluženu slavu.

Jevgenij Zamjatin (1884 - 1937) – pionir distopijske književnosti

Roman Mi (1924) Jevgenija Zamjatina bio je prva velika distopija moderne književnosti, koja je uticala na 1984 Džordža Orvela i Vrli novi svet Oldosa Hakslija. Međutim, u Sovjetskom Savezu roman je bio zabranjen jer je kritikovao totalitarizam, a Zamjatin je bio progonjen i izopšten iz književnog života. Tek decenijama kasnije prepoznat je kao jedan od najvažnijih ruskih pisaca avangarde i začetnik distopijskog žanra.

Silvija Plat (1932 - 1963)– tragedija i priznanje

Silvija Plat je za života bila poznata kao talentovana pesnikinja, ali nije stekla priznanje kakvo je zaslužila. Borba sa depresijom i samoubistvo u 30. godini dodali su tragičnu dimenziju njenoj biografiji. Posthumno je dobila Pulicerovu nagradu, a roman Stakleno zvono i zbirke pesama postale su kanonska dela feminističke i moderne poezije.

Roberto Bolanjo (1953 - 2003) – slava nakon smrti

Čileanski pisac Roberto Bolanjo godinama je živeo u siromaštvu, neprepoznat kao veliki talenat. Tek neposredno pre smrti počeo je da dobija priznanja, ali je pravi uspon njegovih dela usledio posthumno. Danas se smatra jednim od najvažnijih latinoameričkih autora, a  romani Divlji detektivi i 2666 tretiraju se kao remek-dela.

Pisci ispred svog vremena često prolaze kroz život neshvaćeni, odbačeni i siromašni, dok  dela tek kasnije nalaze svoj put do publike i kritike. Njihova sudbina je paradoksalna: dok su živeli, bili su marginalizovani, a nakon smrti postali su temelji svetske književnosti. Ovo je podsećanje da književnost nije uvek ogledalo svog vremena, već ponekad proročanstvo budućnosti.